İLK OKUMA-YAZMA ÖĞRETİMİ

Günümüzün ve geleceğin öğrencilerinin yetiştirilmesinde, ilk okuma-yazma öğretiminin amacı; sadece okuma ve yazma gibi becerilerin kazandırılması değil, aynı zamanda düşünme, anlama, sıralama, sorgulama, sınıflama, ilişki kurma, analiz-sentez yapma ve değerlendirme gibi zihinsel becerilerin de geliştirilmesini içermektedir. Bu süreçte Türkçeyi doğru, etkili ve güzel kullanma, iletişim kurma, problem çözme, karar verme, öğrenmeyi yaşam boyu sürdürme gibi becerilerin de geliştirilmesi beklenmektedir. Buradan hareketle, ilköğretim birinci sınıftan itibaren etkili bir okuma-yazma öğretimini gerçekleştirmek; düşünen, anlayan, sorgulayan, öğrenmeyi öğrenen, bilgiyi kullanabilen ve sorun çözebilen bireylerin yetişmesi amaçlanmıştır.

Çağın gereklerine ve öğrencinin gelişim düzeyine uygun bu becerilerin geliştirilmesi; bazı eğitim yaklaşım ve modellerini göz önünde bulundurulmasını gerektirmektedir. Bunlar: Çoklu Zekâ, Yapılandırmacı Yaklaşım, Beyin Temelli Öğrenme, Öğrenci Merkezli Öğrenme, Bireysel Farklılıklara Duyarlı Öğretim gibi yaklaşım ve modeller olmaktadır. Bu yaklaşım ve modeller çerçevesinde geliştirilen yeni Türkçe Öğretim Programı’nda ilk okuma – yazma öğretimine ayrı bir önem verilmiş ve yöntem olarak Ses Temelli Cümle Yöntemi’nin kullanılması ön görülmüştür.

Özel eğitim alanında, hem daha önce kullanılan okuma yazma öğretim yöntemi olan cümle çözümleme yöntemi, hem de ses temelli cümle yöntemi kullanılmaktadır.

Öğretim yönteminin öğrenciye göre seçilmesi ve uygulanması önem arz etmektedir. Özel eğitim öğrencilerinin farklılıkları ve öğrenme şekilleri göz önünde bulundurularak, okuma-yazma öğretimi ilkokul 1. sınıflarla aynı olabileceği gibi çoğunlukla öğrenci ihtiyacına göre karma uygulanmaktadır.

Bu iki öğretim yöntemi kısaca aşağıdaki gibidir:

SES TEMELLİ CÜMLE YÖNTEMİ

Ses Temelli Cümle Yöntemi’nde, ilk okuma-yazma öğretimine seslerle başlanmaktadır. Anlamlı bütün oluşturacak birkaç ses verildikten sonra seslerden, hecelere, kelimelere ve cümlelere ulaşılmaktadır. İlk okuma-yazma öğretimi, cümlelere kısa sürede ulaşılacak şekilde düzenlenmektedir.

Okuma ve yazma, ilk okuma-yazma öğretimi boyunca birlikte sürdürülmektedir. Okunan her öge yazılmakta; yazılanlar da okunmaktadır. Yazı öğretiminde, öğrencilerin gelişimine uygun olan bitişik eğik yazı harfleri kullanılmaktadır.

Ses Temelli Cümle Yönteminin İlkeleri

İlk okuma-yazma öğretim sürecinde dikkat edilecek ilkeler şunlardır:

1. Öğrencinin ön bilgilerinden hareket edilmelidir.
2. Ağırlıklı olarak sentez yöntemi kullanılmalıdır.
3. Özellikle ve öncelikli olarak anlamlı heceler elde edilmelidir.
4. Aşağıdaki ölçütlerle oluşturulacak hecelerin:
   • Kolay okunması.
   • Dil de kullanım sıklığına sahip olması.
   • Anlamının açık ve somut olması,
   • Anlamı görselleştirilebilir olması (canlandırılabilir, resmedilebilir vb.).
   • İşlek hece yapısına sahip olmasına dikkat edilmelidir.
5. Kısa sürede cümlelere ulaşılmalıdır.
6. İmkânlar ölçüsünde görsellere başvurulmalıdır.
7. Somut öğelerden yararlanmaya ağırlık verilmelidir.
8. Hece tablosu hiçbir şekilde kullanılmamalıdır.
9. Öğrenilenlerin kalıcılığı sağlanmalıdır. Bu amaçla aşağıdaki etkinlikler kullanılabilir:
   • Yeni öğrenilenleri önceki öğrenilenlerle ilişkilendirme.
   • Öğrenci defterlerine yazma.
   • Okunan ve yazılanları sergileme.
   • Çalışma kitaplarında yer alan etkinlikleri yapma.

Ses Temelli Cümle Yöntemi’nin Aşamaları

Ses Temelli Cümle Yöntemi’ne göre ilk okuma-yazma öğretimi aşağıdaki aşamalar izlenerek gerçekleştirilir:

1. İlk okuma-yazmaya hazırlık
2. İlk okuma-yazmaya başlama ve ilerleme
• Sesi hissetme ve tanıma
• Sesi okuma ve yazma
• Sesten, heceler, hecelerden kelimeler, kelimelerden cümleler oluşturma
• Metin oluşturma
3. Okuryazarlığa ulaşma
4. İlk okuma-yazma çalışmalarında dinleme, konuşma, okuma, yazma, görsel okuma ve görsel sunu birlikte ele alınmalıdır. Bütün çalışmalar, Türkçe Öğretim Programı’nın 1. sınıf düzeyindeki kazanımların gerçekleştirilmesine yönelik düzenlenmelidir.

İlk Okuma-Yazmaya Hazırlık

İlk okuma-yazmaya hazırlık aşamasında; genel hazırlık, okumaya hazırlık ve yazmaya hazırlık olmak üzere üç tür çalışma yapılmalıdır. Bunlar

a. Genel Hazırlık

Öğrencilere, sınıf ortamına, arkadaşlarına ve öğretmenlerine alışmaları için okulun ilk gününden itibaren rahat iletişim kurabilecekleri bir ortam sunulmalıdır. Bunun için oyunlar, dramalar, şarkılar, bilmeceler birer araç olarak kullanılarak öğrencilerin, ilk okuma-yazma çalışmalarına yönelik olumlu tutum geliştirmeleri sağlanabilir.

Ayrıca öğrenciler çeşitli yönleriyle (görme, işitme, geçirdiği hastalıklar, aile ve sosyal durumu vb.) tanınmaya çalışılmalı, sınıf ortamının düzenlenmesinde ve ilk okuma-yazma öğretiminde bunlar dikkate alınmalıdır. Çocukların gelişimi düzenli aralıklarla kontrol edilmeli; aileler, yapılması gerekenler hakkında bilgilendirilmeli, onların desteği alınmalı.

b. Okumaya Hazırlık

Okumaya hazırlık aşamasında; oturma, kitabı tutma ve açma, görsel okuma ve okumaya özendirme etkinlikleri önerilmiştir. Bu etkinlikler aşağıda açıklanmaktadır. Bu aşamada, öğrencinin durumuna göre daha farklı etkinlikler de yapılabilir.

1. Oturma: İlk okuma-yazma çalışmalarında düşünce akışını artıran, anlamayı ve çalışmaları kolaylaştıran oturma şekline dikkat edilmelidir. Öğrencilerin sırada yanlış oturmalarına ve eğilerek çalışmalarına izin verilmemelidir.
2. Kitabı tutma ve açma: Göz ile kitap arasındaki en uygun uzaklığa dikkat ederek öğrencilere kitabı nasıl tutmaları ve sayfaları nasıl açmaları gerektiği gösterilmelidir
3. Görsel okuma: Okuma çalışmalarından önce öğrencilerin görselleri tanıma, anlama, yorumlama ve anlatma becerileri geliştirilmelidir. Bu amaçla şu çalışmalar yapılabilir:

• Gördüğü bir resmi tanıma, diğerlerinden ayırt etme,

• Görsellerde gördüğü ayrıntıları anlatma,

• Söylenen kelimenin görsel karşılığını bulma,

• Söylenen cümleye uygun resimleri bulma,

• Sorulan bir soruyu görsellerden yararlanarak cevaplama,

• Görsellerden yararlanarak hikâye oluşturma,

• Görsellerden yararlanarak oluşturulan bir hikâyedeki kahraman, olay, yer, zaman hakkında konuşma.

4. Okumaya özendirme: Öğretmen, örnek okuma yaparak öğrencileri okumaya özendirmelidir. Bu amaçla şu çalışmalar yapılabilir:
• Hikâye, masal, fıkra, şiir, şarkı, tekerleme vb. okuma.
• Resimli hikâyeleri okuyormuş gibi anlatmalarını sağlama.

c. Yazmaya Hazırlık

Yazmaya hazırlık olarak aşağıda el hareketleri, boyama, kalem tutma, serbest çizgi çalışmaları verilmektedir. Öğrencilerin gelişme durumuna göre daha farklı çalışmalarda yapılabilir.

1. El hareketleri : Yazmaya başlamadan önce öğrencilerin çeşitli oyunlarla el kol kasları geliştirilmelidir. Bu çalışmalarla öğrencilerin kas esnekliği sağlanmalıdır. Bu amaçla aşağıdaki etkinlikler yapılabilir:

• Parmakları kullanarak şarkılar söyleme. Örneğin, “sağ elimde beş parmak, sol elimde beş parmak…” şarkısının söylenmesi.

• Parmak uçları ile sıra üzerine vurarak yağmur yağma sesinin çıkartılması (hafif yağmur, şiddetli yağmur, gök gürültüsü taklitleri).

• Direksiyon çevirme hareketiyle sağa ve sola doğru dönüşler yapma.

• Elma, armut toplama veya parmaklarını açıp kapatarak far yakıp söndürme taklidi yapma.

2. Boyama: Çeşitli boya kalemleriyle resim yapma etkinlikleri yapılabilir.

3. Kalem tutma: Kalem tutmanın ilk okuma-yazma öğretimi açısından ayrı bir önemi bulunmaktadır. Öğrencilerin bu aşamada edinecekleri alışkanlıklar ömür boyu sürmektedir. Öğrencinin, kalemi yanlış tutması, ellerinin çabuk yorulmasına neden olmakta ve güzel yazı yazmasını engellemektedir. Bunu önlemek için öğretmen, her öğrencilerin kalem tutuşunu gözlemleme kalemi doğru tutma alışkanlığı kazanmalarını sağlamalıdır.

4. Serbest çizgi çalışmaları: Serbest çizgi çalışmaları bitişik eğik yazıya hazırlayıcı nitelikte olmalıdır. Öğrencilere çeşitli resimler yaptırılır. Yapılan bu çalışmaların çevrede görülen ve bilinen varlık ve nesnelerden örneklendirilmesi öğrencinin çevresiyle bütünleşmesi ve yaptıklarını anlamlandırması bakımından önemlidir. Bu aşamada şu çalışmalar yapılabilir:

• Karalama (kuş yuvası, çember, bulut yapma).

• Sürekli ve eğik çizgiler çizme (dalga, yılan, halat vb.)

5.Düzenli çizgi çalışmaları: Bu aşamada yapılacak çizgi çalışmaları, harfleri yazmaya hazırlık niteliğindedir. Bu amaçla şu çalışmalar yapılabilir:

• İki çizgi tek aralıktan oluşan satır aralığına çizme: İki satır çizgisinin arası 2 cm olmalıdır.

• Dört çizgi üç aralıktan oluşan satır aralığına çizme: Dış iki çizgi arası 2 cm olmalıdır.

• Dört çizgi üç aralıktan oluşan standart yazı aralığında çalışma: Dış iki çizgi arası 1.3 cm olacak şekilde düzenlenmelidir.

İlk Okuma-Yazmaya Başlama ve İlerleme

Bu aşamada sesi hissetme ve tanıma, sesi okuma ve yazma, sesten anlamlı heceler, kelimeler ve cümleler oluşturma ile metin oluşturma çalışmaları yapılmaktadır.

a. Sesi Hissetme ve Tanıma

Sesi hissetme ve tanıma aşaması tanıtılacak sesin öğrenciler tarafından fark edilmesini sağlamaya yöneliktir. Bu aşamada aşağıdaki çalışma ve etkinlikler yapılmalıdır:

1. Kısa öyküler anlatma, drama yapma, tekerleme ya da şarkı söyleme gibi etkinliklerle ses hissettirilir.

2. Sesin geçtiği kelimeler örnekler buldurulur ve bu kelimeler söylenirken ilgili ses vurgulanır (Öğrenciler örnekler vermeye özendirilir.).

3. Görsellerden yararlanılarak sesi ayırt etme çalışmaları yapılır (Sesin bulunduğu ve bulunmadığı kelimelerin resimleri gösterilerek öğrencilerden bu kelimelerde ilgili sesin geçip geçmediğini belirlemeleri istenir).

b. Sesi Okuma ve Yazma

Sesin yazıdaki sembolü olan harflerin yazdırılmasında şunlara dikkat edilmelidir:

1. Öğretmen bu harfin nasıl yazıldığını tahtada göstermeli ve harfi öğrencilerle birlikte okumalıdır.

2. Alıştırma kitabındaki büyükçe çizilmiş harfin üzerinden ok yönünde yazma çalışması yaptırılarak öğrenciler harfin yazılışına hazırlanmalıdır.

3. Öğrencilerin, satır aralıklarına (dört çizgi üç aralık) yazılmış harf örneklerinin üstünden kalemleriyle gitmeleri sağlanmalıdır.

4. Öğrenciler dört çizgi, üç aralıktan oluşan satır aralarına harfleri yazmalı; öğrencilerin yazdıklar harflerin doğru yazımı ve seslendirilmesine özen gösterilmelidir.

5. Yazılması zor olan (a, A, k, y, g, G, f ) harflerden önce, bu harflerin yazımına yönelik hazırlayıcı çizgi çalışmaları yapılmalıdır.

6. Seslerin(harflerin) öğretiminde alfabedeki sıralama değil; aşağıda verilen sıralama ele alınmalıdır. Bu sıralamada Türkçenin ses yapısı, harflerin yazım kolaylığı, anlamlı hece ve kelime üretmedeki işleklik dikkate alınmıştır. Ayrıca, bu gruplardaki bazı seslerin (harflerin) yerleri değiştirilerek farklı gruplamalar da yapılabilir. Ancak bu düzenleme Türkçe Öğretim Programı’nın anlayışına, tematik yaklaşıma ve ses temelli cümle yöntemine uygun olmalıdır.

   Ses (Harf) Grupları
   (Bu harflerin yazılışın öğrenmek istiyorsanız VİDEOLAR için TIKLAYIN.)

   1. Grup : e, l, a, t
   2. Grup : i, n, o, r, m
   3. Grup : u, k, ı, y, s, d
   4. Grup : ö, b, ü, ş, z, ç
   5. Grup : g, c, p, h
   6. Grup : ğ, v, f, j

7. Büyük harfler verilirken oluşturulan kelime ve cümlelerden yararlanılabilir. Bunun için özel adların yazım kuralından, cümleye büyük harfle başlama kuralından hareket edilebilir. Örneğin “ela” kelimesi üretildiğinde bu kelimenin farklı anlamları üzerinde durularak insan adı olan “Ela” kelimesinin yazım şekli gösterilmelidir. Elde edilen büyük harfin yazım şekli üzerinde durulmalıdır.
   • Bitişik eğik yazıda C,Ç,I,İ,J,O,Ö,P,S,Ş,U,Ü,V,Z harflerinin büyük ve küçükleri benzerdir.
   • Bitişik eğik yazıda, harfler üstten bağlanır ve harflerin noktaları ve noktalama işaretleri kelime yazımı bittikten sonra konur.
   • Bitişik eğik yazıda “F, N, P, V, T ” harfleri yazılış özelliği bakımından kendinden sonra gelen küçük harfle bağlanmaz. Büyük harf yazıldıktan sonra kalem kaldırılır.
   Örnek : Fatma, Nevin, Papatya, Vatan, Temel
   • Bitişik eğik yazı büyük harfleri ile kelime yazılırken harfler birleştirilmez.
   Örnek : A N K A R A

8. Rakamlar matematik dersi programı ile bağlantılı olarak birinci ses grubundaki ses öğretimi tamamlandıktan sonra aşamalı olarak verilmeye başlanmalıdır.

   c. Heceler, Kelimeler ve Cümleler Oluşturma
   
   İlk okuma-yazma öğretiminin en önemli aşaması heceler üretme, hecelerden kelimeler, kelimelerden de cümleler oluşturmadır. Bu aşamada aşağıdaki çalışmalar yapılmalıdır:

   • Verilen ilk iki sesin ardından bu seslerle ilgili hecelere ulaşılmalıdır.

   • Elde edilen hecelerle okuma ve yazma çalışmaları yapılmalıdır.

   • Verilen her yeni ses, önceki öğrenilenlerle ilişkilendirilmeli yeni heceler ve kelimeler oluşturulmalıdır.

   • Her ses grubu tamamlandıktan sonra yapılan çalışmalar gözden geçirilip değerlendirilmeli bir sonraki ses grubuna geçişte öğrencilerin daha önce verilenleri öğrenmiş olmalarına dikkat edilmelidir.

   • Sesler verildikçe üretilen heceler artacak bunlara bağlı olarak kelime ve cümle oluşturma süreci de kolaylaşacaktır. Bu süreçte elde edilen kelimelerden; özel adlarda cümle başlarında büyük harf yazımı ve kullanımından eş zamanlı olarak yaralanılmalıdır.

   • Elde edilen kelime ve cümlelerin anlamları üzerinde durulmalıdır.

   • Öğrenciler, kelime ve cümle oluşturmaya özendirilmelidir. Oluşturulan kelime, cümleler okunmalı ve yazılmalıdır.

   ç. Metin Oluşturma

   Öğrenilen kelimelerden ve cümlelerden yararlanılarak metin oluşturulmalıdır. Metin yazdırılırken doğru yazmaya ve yazı estetiğine özen gösterilmelidir. Öğrenciler yazılarını dört çizgi üç aralıktan oluşan satır çizgilerine yazmalıdırlar. Ayrıca kendi oluşturdukları farklı metinleri okumaları teşvik edilmelidir.

   d. Okur Yazarlığa Ulaşma

   Aşama ilk okuma-yazma öğretim sürecinin son aşamasıdır. Buna serbest okuma yazma aşaması da denilmektedir. Öğrencilerin şiirleri, tekerlemeleri, hikâyeleri ve okuma kaynaklarından seçtikleri metinleri sınıftaki arkadaşlarına okumaları sağlanmalıdır. Ayrıca kendilerini yazılı olarak ifade etmeleri ve yazılanları okuyarak paylaşmaları sağlanmalıdır. Yazılarını tek çizgili defter satırı üzerinde yazmalıdırlar.

   CÜMLE ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ
   OKUMA – YAZMA SÜRECİ
   
   Hazırlık evresi
   Cümle dönemi
   Sözcük dönemi
   Hece dönemi
   Harf dönemi
   Serbest metin dönemi
   
   a.Hazırlık Evresi
   hamur yoğurma
   top atıp tutma
   kalem tutma
   parmakla havada çizgiler çizme
   görünen varlıkların çevrelerini parmakla çizme
   çizgilerin üzerinden parmakla çizme

   Çizgi çalışmaları; (I,L,F,E,H,T,V,Y,Z,N,M,K,O,C,G,P,B,R,S)
   • kolaydan zora doğru gitmeli
   • büyük küçük harfleri içermeli
   • dik, yatay, sağa-sola eğik, eğri, yuvarlak çizgileri kapsamalı
   • çocuğun tanıdığı oyuncak-nesnelere benzetilmeli

   b.Cümle Evresi
   – öğretmen cümleyi okur ve öğrenciye okutur
   – cümle deftere yazılır
   – cümle defterden okunur
   – cümle havada yazılır
   – cümle bakarak yazılır
   – cümle ezbere yazdırılır
   *** öğrenci ortalama 15 cümleyi tanıyıp ezbere yazdığında sözcük dönemine geçilir.
   Ali bak, Ali ata bak,Emel eve gel, Emel bal al, Işık ılık süt iç, İpek ipi tut, İpek topu at, Oya okula koş, Kaya okula koş, Ömermısır sever, Ömer mısır yer,Uyan Ufuk uyan,Ümit bu üzüm…)

   c.Sözcük Evresi
   – öncelikle çalışılan sınıfta bulunan cisimlerin isimleri öğretilir. (pencere, kapı v.b.)
   – daha önce öğrenilen fişler kesilmeye başlanır
   – yeni cümle öğretimine devam edilir
   (Ali bak. Ali ata bak . Emel ata bak, Ali süt iç.. gibi)

   d.Hece Evresi
   – cümle ve sözcük dönemi sürerken hece dönemine geçilir
   – fiş sayısı 25’e gelip ortalama 10 cümle çözümlendikten sonra sözcük çözümleme devresine geçilir.
   – Hece çalışmalarına öğrencinin iyi bildiği fişlerden-sözcüklerden başlanır.
   (masa, sıra, kapı, pencere, Ali bak. Ali ata bak. Emel eve gel..)
   Bulunan hecelerle yeni kelimeler türetilir ve cümleler oluşturulur. (bakma, tabak, Veli, kasa, bakla…) ‘’Ali tabak tabak bal al’’ gibi cümleler türetilir ve metinler oluşturulur.

   e.Harf-Ses Evresi
   – sözcük ve hece tanıtımı sürerken harf tanıtımına başlanır
   – öğrencinin farklı hecelerlerdeki aynı sesleri sezmesi, ses çalışmasına geçmek için iyi bir ölçüttür.
   Çözümleme yönteminde ilk kesilen fişlerden çıkan hecelerde (A, E,I,İ ,O,Ö, U, Ü, a,e,ı,i,o, ö, u,ü) Bu seslerle kelime ve hece oluşturma çalışmaları daha hızlı ilerler.

   f.Serbest Metin Evresi
   Özel isimlerin ilk harfinin cümle içinde büyük harfle yazılması, cümleye büyük harfle başlanması, Özel isim sonundaki eklerin kesme işareti ile ayrılması da sırası geldikçe kavratılır.

   Okuma-yazma çalışmalarında hem fiş verilirken, hem kelime kesilir, hem de hece kesilir. Fiş verilmesi bittikten sonra diğer çalışmalar devam eder. Bu süre içinde öğrenciler harfleri ve sesleri tanımaya başladıkları için kelime ve hece türetmede ilerlemiş olurlar. İki sesli hecelere üçüncü sesi ekleme çalışmalarında (Bal,bak,baş…) gelişen öğrencinin okuma-yazma gelişimi de ilerlemiş olur.
   Serbest metin okuma, söylenen kelime ve cümleyi yazma çalışmaları en baştan itibaren öğrenciye yaptırılır ve çalışmaların pekişmesi sağlanır.